F’kull tfulija hemm ġnien, post imsaħħar fejn il-kuluri huma isbaħ, l-arja aktar bellusija u l-għodwa tfuħ daqs qatt qabel… Elizabeth Lawrence.
Minn dejjem niftakarni b’xi ktieb f’idi. Fi tfuliti għalija l-qari kien ifisser bosta affarijiet. Kien jgħallimni l-lingwi li kont naqra bihom, kien jisqini l-ħlewwa tal-immaġinazzjoni, kien iwennisni mis-solitudni u drabi oħra kien joffrili rifuġju minn kumpannija mhux mixtieqa. Kien jisraqni għal kollox u jeħodni f’dinjiet oħra fejn stajt nimraħ fejn ridt. Fl-istess ħin kien jagħtini s-serħan il-moħħ illi meta xtaqt stajt nieqaf, nagħlaq il-paġni u nkompli ngħix f’dinjieti.
Għalija, l-karattri li kont naqra dwarhom fil-kotba kienu ħlejqiet tad-demm u l-laħam. Min jaf kemm bkejt, inkwetajt, tħassibt u dħakt għal dak li kienu jagħmlu! Min jaf kemm xtaqt li nkun waħda minn dawk it-tfal involuti f’xi misteru ħalli ngħix dawk l-avventuri. Min jaf kemm qattajt ħin moħbija ninnota annimali differenti bit-tama li naqbadhom jitkellmu xi darba. U min jaf kemm inkeddejt għal Ġaħan li kien iħalli n-nies tiddieħak bih u ma ried b’xejn idaħħal naqra melħ f’moħħu.
Nistqarr li issa li kbirt mhux għax inbdilt tant! Daqsxejn aktar moderata fl-immaġinazzjoni tiegħi imma moħħi xorta waħda għadu jiġri bija u ma nafx nieqaf noħlom! Imma x’tagħmel jekk tkun 
magħġuna hekk? U wara kollox x’hemm ħażin li toħlom? Hekk jew hekk, meta għandek xewqa, xi darba għandek iċ-ċans li forsi ssir realtà. Kif fil-fatt ġara ftit tal-ġranet ilu meta rnexxieli niltaqa’ ma’ wieħed mill-awturi favoriti tiegħi – Charles Casha.
Charles Casha ħadem għal diversi snin bħala għalliem u anki bħala librar. Imma aktarx il-biċċa l-kbira tal-pubbliku jafu l-aktar bħala awtur ta’ bosta kotba.
Issa ilek aktar minn 40 sena tikteb u għandek madwar 50 ktieb ippubblikat. X’ħajrek biex tidħol f’dal-qasam tal-kitba?
“Meta kont għadni żgħir kont inħobb niġbor lit-tfal li kienu joqogħdu ħdejna u noqgħod nirrakkuntalhom l-istejjer. Iżda l-ħolma tiegħi ta’ tifel li kont kienet li xi darba għad nikteb ktieb għall-kbar. Fil-fatt passatemp li kelli kien li noqgħod nikteb l-istejjer fuq pitazz u fuqhom inniżżel – Ktieb ta’ Charles Casha.
F’dawk is-snin l-għalliem tiegħi Ġużè Chetcuti kien l-idolu tiegħi. Għalhekk tista’ taħseb x’baqa’ fija meta wara li urejtu storja li kont ktibt, huwa nkoraġġini ħafna biex nibqa’ nikteb! Taf int? Jgħidlek bniedem bħal dak, tagħmel il-qalb.
Darba minnhom iddeċidejt li nibgħat storja twila lit-Torċa, li dak iż-żmien kienet toħroġ sezzjoni magħrufa bħala l-Librerija Popolari. Fiha l-qarrejja kienu jsibu storja maqsuma biċċa biċċa ma’ kull ħarġa u finalment, meta din tispiċċa, kienu jiġbru l-partijiet kollha u jillegawhom f’forma ta’ ktejjeb. L-ewwel storja tiegħi f’dan l-istil kienet ‘L-Għalqa fuq l-Għolja’ u warajha ħarġet ‘Kolin’.”
Kif jiġuk l-ideat għar-rakkonti tiegħek?
“Jiena naħdem daqsxejn b’mod stramb għax l-istejjer tiegħi qatt ma jkollhom il-plot lest. Pjuttost ikolli karattru li minnu jibda kollox. Jiena nħobb ninnota ħafna lin-nies u meta nara lil xi ħadd daqsxejn partikolari, nieħu ritratt tiegħu f’moħħi: fiżikament, kif iġib ruħu, kif jitkellem… kollox! Insib dawn il-komportamenti interessanti ħafna għax wara nkun nista’ nużahom f’kitbieti.
Biex nagħtik eżempju, niftakar li darba waqt li kont qed nistenna l-mara ħierġa mix-xogħol, nilmaħ grupp ta’ ħaddiema qed iwaqqgħu dar. Fostom ġibidli l-attenzjoni l-kuntrattur: raġel liebes pulit imma b’żaqq daqsiex. U waqt li qed ninnutah, għedt kos, dan jaf ikun karattru! Bniedem li għandu l-flus, il-kap ta’ dawn l-irġiel kollha ….imma li kieku kellu jiġrilu xi ħaġa dar-raġel, x’jagħmel? Ħaffift malajr lejn il-karozza tiegħi, qbadt karta u bdejt inniżel dak kollu li jiġini f’moħħi fuqu. Fil-għaxija qbadt dil-karta u min-noti li ktibt, bdejt nibni karattru fir-rumanz ‘L-appartament fir-raba’ sular’.”
Indubbjament l-aktar karattru li ser tibqa’ mfakkar għalih huwa dak ta’ Fra Mudest; karattru li ormaj sar parti mill-folklor letterarju Malti. Għandi kurżità kbira dwar kif ħloqt lil dan il-fra?
“Fil-fatt warajh hemm storja ħelwa u kurjuża mmens! Mela jiena kont ħabib ħafna tat-tifel tas-Sur Joseph M Demanuele li kien jieħu ħsieb iċ-‘Children’s Own’- l-unika gazzetta bil-Malti għat-tfal dak iż-żmien. Ġurnata minnhom, ħabta u sabta, il-missier kellu jieqaf minn dax-xogħol minħabba raġunijiet ta’ saħħa u f’żarbuntu daħal ibnu John. Ma kinetx biċċa xogħol faċli imma John kien jaf kemm dak il-ġurnal kien għażiż għal missieru.
Darba waħda waqt li kien qiegħed iqalleb fost id-dokumenti li ħalla missieru fl-uffiċċju, John isib blokka li fuqha kien hemm il-logo ta’ Fra Mudest. Akkost li fittex kemm felaħ biex jara għal liema raġuni kienet hemm, ma setax isib tarf. Madanakollu ħass xi ħaġa tgħidlu biex jibqa’ jippersisti bil-ħsieb li jagħmel xi ħaġa biha. Ġietu l-idea li jitlob lili biex niktiblu storja dwar Fra Mudest. Ħalla l-bqija f’idi, basta l-istorja tkun lesta u ppreżentata għall-istampar sal-għada fil-għodu!
Inxtħett naħseb x’ser nivvinta hekk malajr malajr u f’mument minnhom ġewni f’moħħi xi patrijiet mill-Marsa, li jien kont naf sew. Qtajtha li nimmudella lil Fra Mudest b’taħlita ta’ karatteristiċi ta’ żewġ patrijiet partikolari. Lil wieħed ħadtlu d-dehra fiżika tiegħu u lill-ieħor il-karattru u għaqqadthom flimkien. L-istorja kienet lesta fil-ħin u ħsibt li dak kien l-aħħar li smajt bil-fra. Iżda John kellimni mill-ġdid u talabni niktiblu aktar stejjer dwaru għax il-ħarġa li fiha ħareġ l-ewwel rakkont, tant kienet għamlet suċċess li kellu jipprintja eluf oħra biex jilqa’ għat-talba kbira li kellu għaliha. L-ewwel rakkont dwar Fra Mudest kien jismu ‘Ir-Ruħ fil-Kantina’ u deher f’Ħarġa Nru. 292 tal-10 t’April 1967.
Aktar tard, Victor Fenech kien ħajjarni nippubblika dawn l-istejjer fi ktieb. Għall-ewwel qtajt qalbi imma fl-1970 il-Merlin Library iddeċidiet li twaqqaf dar tal-pubblikazzjoni bil-ħsieb li tippubblika kotba
bil-Malti, speċjalment għat-tfal. Ħadt pjaċir meta kellmuni dwar l-istejjer ta’ Fra Mudest u fl-1971 l-ewwel pubblikazzjoni tal-Merlin kien proprju l-ktieb tiegħi ‘Fra Mudest’ li kiseb suċċess fi żmien qasir. Irridu niftakru illi dak iż-żmien il-ktieb Malti ma kellux l-importanza li għandu llum. Din il-pubblikazzjoni kellha kopertina b’żewġ kuluri u stampata fuq karta sabiħa, bi tpinġija għal kull storja. Għalhekk nistgħu ngħidu illi ‘Fra Mudest’ kien wieħed mill-kotba li ta bidu għal era ġdida fil-pubblikazzjonijiet ta’ kotba għat-tfal.
Illum hemm 96 storja b’kollox dwar Fra Mudest u dawn jinsabu mqassma fuq 5 kotba, bl-aħħar wieħed joħroġ fl-2007 f’għeluq l-40 sena anniversarju mill-ħolqien tiegħu.
Nikkalkula li b’kollox inbiegħu mas-60,000 ktieb ta’ Fra Mudest. L-aħħar ktieb li ħareġ inbiegħ kollu wara sena biss u għamel 3 xhur bħala l-aktar ktieb mitbugħ għand il-Merlin Library.”
Imma għala taħseb illi stejjer miktubin dwar is-snin ħamsin għadhom jappellaw lill-ġenerazzjonijiet tal-llum?
“Ir-risposta hija faċli. Għal dawk li jiftakru dawk iż-żminijiet, Fra Mudest huwa rikordju tat-tfulija tagħhom u fil-fatt ħafna minnhom għaddew il-kotba tiegħu lit-tfal tagħhom. Għaż-żgħar ta’ llum dan l-ambjent hu xi ħaġa aljena u allura jaffaxxinahom. Meta mmur fl-iskejjel u nistaqsihom għaliex jogħġobhom Fra Mudest kważi kollha jagħtuni l-istess risposta – għax jaqraw dwar affarijiet li llum m’għadhomx jeżistu.”
Charles għandu wkoll xi kotba oħra li jitkellmu dwar dawn iż-żminijiet.
“Bħala sfond għall-kotba tiegħi ‘Minn Tarf sa Tarf tat-Triq’, ‘Minn Fuq L-Għatba’ u ‘Mill-Gallarija’ użajt l-ambjent li trabbejt fih, bejn wieħed u ieħor mill-1952 sal-1966. Fihom inkludejt karattri li niftakar
sewwa però ħallat il-verità mal-fantasija. Niftakar li fi tfuliti kont nissaħħar wara ċerti tipi li dak iż-żmien in-nies kienet tafhom b’imġienen jew b’eċċentriċi. Illum li kbirt u naf aħjar, nista’ narahom minn perspettiva oħra u bosta drabi nagħraf illi fir-realtà dan-nies kienu individwi li kienu għaddejjin minn mumenti diffiċli ħafna fostom ta’ dipressjoni. Jista’ jkun li fi ċkuniti lill-uħud minnhom kont tajthom xi ftit tal-fastidju meta flimkien ma’ sħabi kont nittantahom biex niċċajta. Għaldaqstant issa f’kitbieti u fl-istejjer tiegħi użajt ċertu simpatija lejhom u bħal qisni ppruvajt intellagħhom fuq pedestall, forsi biex inpatti ftit.”
Ma tistax ma tinġibidx lejn dan l-awtur għax apparti l-ġentilezza kbira tiegħu għandu ħabta li meta jibda jiddeskrivilek xi ħaġa, jibda jiġġestikola u jieħu l-forma tal-karattru li jkun qiegħed jitkellem dwaru, tant li tibda tarah quddiem għajnejk. Jagħtik l-impressjoni li huwa bniedem ferrieħi u ċajtier imma mbagħad meta taqra numru ta’ kotba oħra minn tiegħu, tinnota linja ta’ pessimiżmu. Charles, int bniedem pessimist?
“L-aktar kittieb li jinfluwenzani huwa l-poeta Rużar Briffa u fil-fatt wieħed li kien qiegħed jagħmel riċerka dwar il-kitba tiegħi għal xi studju tiegħu, innota similitudni bejn il-linja tiegħi u dik ta’ Briffa.
F’kitbieti jiena nħobb nidħol ħafna fil-fond tal-oġġett. Allura jekk qed nistudja karattru, nara r-realtajiet kollha: kemm is-sbieh u kif ukoll il-koroh.
Le, ma nqisx ruħi bħala bniedem pessimist. Pjuttost inħossni ngħix taħt anzjetà kontinwa li ġġegħlni ninkwieta illi l-affarijiet is-sbieħ jistgħu jittebbgħu b’xi avvenimenti negattivi – il-ktieb ‘Burraxki’ hu eżempju ta’ dan.”
Charles kiteb ukoll numru ta’ kotba edukattivi…
“F’kitbieti kultant ma nistax naħrab mill-fatt li jien kont għalliem. Ġie żmien meta ħassejt ċertu bżonn għal dawn it-tip ta’ kotba. Għat-tiswira tagħhom kien hemm involut ħafna studju u parteċipazzjoni minn xi għalliema oħra sabiex il-livell tal-ktieb jitfassal skont l-età tal-qarrejja. Ngħidu aħna fil-kotba ta’ ‘Naqraw ma’ Reno u Sara’, ‘Naqraw ma’ Mario u Liza’ u ‘Naqraw ma’ Mark u Tanja’, il-kliem kollu huwa magħżul apposta skont il-kurrikulu.
Min-naħa l-oħra l-ktieb ‘Fawwara’ jippreżenta lil studenti akbar bi stil differenti ta’ kif għandhom jagħmlu komprensjoni. Bl-istess mod il-ktieb ‘Kun af kif tikteb komponiment’ jagħti ideat tajbin biex wieħed isebbaħ kitbietu.”
Għalkemm illum inti m’għadikx taħdem bħala għalliem, xorta waħda għadek iżżur diversi skejjel sabiex tiltaqa’ mal-għalliema u l-istudenti bl-għan prinċipali jkun biex trawwem lit-tfal fil-qari. Waqt dawn il-mawriet fl-iskejjel, x’jidhirlek mill-interess u mill-livell fil-qari tal-istudenti?
“Fiż-żjajjar li għamilt fl-iskejjel, dejjem sibt studenti li jħobbu jaqraw, għalkemm nemmen li għad irridu naħdmu ħafna aktar biex inżidu l-entużjażmu għall-qari fost l-istudenti tagħna. Hija tassew ħasra li l-libreriji tagħna għadhom neqsin minn dik l-importanza bħala ċentri ta’ informazzjoni speċjalment fl-iskejjel u xi kultant ukoll fuq bażi nazzjonali. Ma naqbilx li norbtu l-ħin tal-brejk mal-librerija imma għandu jkun hemm ħin apposta allokat biex it-tfal jkunu jistgħu jagħmlu użu mis-servizzi li toffri l-librerija.”
F’dinja moderna tant teknologika, x’post taħseb li għandu l-ktieb fis-soċjeta’ tagħna?
“L-avvanz teknoloġiku m’għandux joħloq konfront mal-ktieb kif nafuh. Imma bil-maqlub it-teknoloġija moderna tista’ (u fil-fatt qiegħda) tagħti ħafna kontribut biex il-ktieb jiżviluppa u jsir aktar attraenti. Permezz tal-internet wieħed jista’ jsib tagħrif dwar kotba ġodda u lista ta’ kotba dwar xi suġġett partikolari.”
X’tikkummenta dwar iċ-ċensura fil-kitba?
“Ma naqbilx li wieħed jaqbad u jgħid li ċ-ċensura għandha titneħħa. Imma nemmen li għandu jkun hemm kodiċi ta’ etika li jiggwida lill-awturi u lill-pubblikaturi sabiex dawn ikunu responsabbli u jirrispettaw l-intelliġenza, l-età u l-mentalità tal-qarrejja. L-istat għandu d-dritt u d-dmir li jipproteġi lil min hu vulnerabbli fis-soċjetà. Ma naqbilx per eżempju li f’isem il-libertà tal-espressjoni wieħed għandu jagħmel il-flus mill-pornografija, l-aktar fost l-adolexxenti u t-tfal.
Hemm valuri li ma jitbiddlux mal-moda. Nibża’ li ħafna drabi din l-għajta kollha favur it-tneħħija taċ-ċensura mhi xejn ħlief mod biex wieħed jiġbed l-attenzjoni. Min-naħa l-oħra lanqas ma naqbel li ċ-ċensura kif inhi llum għandha tibqa’.”
Mill-kotba tiegħek, liema huma dawk l-aktar għal qalbek?
“Naturalment dawk ta’ Fra Mudest jiġu l-ewwel f’moħħi. Barra minn hekk bħalissa għandi għall-qalbi ħafna l-ktieb ‘Il-Prinċep u t-Trogloditi’. Dan huwa ktieb maħsub għat-tfal li batejt ħafna biex ktibtu
imma li meta lestejtu tani sodisfazzjon kbir. Bħala tema għandu s-suġġett illi fil-ħajja tista’ tipprova tfarfar ir-responsabbiltà minn fuqek però fl-aħħar mill-aħħar, moralment qatt ma tista’ teħles minnha. Bħala ktieb għall-kbar ‘L-appartament fir-raba’ sular’ huwa l-favorit tiegħi.”
Bħalissa Charles qiegħed jaħdem fuq xi kotba ġodda fostom fuq ktieb b’numru ta’ poeżiji li f’dax-xhur li ġejjin ser ikunu disponibbli għall-pubbliku. Barra minn hekk, irnexxieli niskopri wkoll li dan l-awtur qiegħed jipprepara awtobijografija tiegħu.
“Nemmen li tkun ħaġa sabiħa li kieku kull kittieb iħalli warajh xi forma ta’ awtobijografija għax minnha l-ġenerazzjonijiet ta’ wara jaslu biex jifhmu aktar dak li kiteb. Kull kittieb idaħħal ideat, xewqat u esperjenzi fil-kitbiet tiegħu ħafna drabi b’mod sottili. Dawn kollha jidhru aktar ċari u diretti meta l-kittieb jikteb l-awtobijografija tiegħu.”
Charles beda jiktibli dedikazzjoni fuq l-aħħar ktieb tiegħu ta’ Fra Mudest li huwa għażel li jirregalali. Għalija dan kien mument maġiku fejn awtur ta’ dan il-kalibru, li min jaf kemm-il darba xtaqt li xi darba ngħid kelmtejn miegħu, kien qed iħallili tifkira personali proprju permezz tal-karattru li jien tant ħabbejt matul tfuliti u anki llum. Iżda qabel infridna kien għad fadalli l-aħħar mistoqsija x’nistaqsih… Wara tant snin jikteb, il-kitba xi tfisser għalih?
“Il-kitba għalija hija gost u mod kif inħossni li qiegħed nagħmel xi ħaġa utli. Inħobb nikteb u nħobb noħloq karattri ġodda li jiffurmaw dinja li hi tiegħi. Il-ħsieb li meta ma nkunx għadni hawn, se nħalli warajja din id-dinja ċkejkna jagħtini l-akbar sodisfazzjon.”
(Dan l-artiklu ġie ppubblikat fit-Torċa tad-9 ta’ Mejju 2010)
Fiona Vella
